Η ουσία του πολέμου

Ο Mikhail Butov είναι συγγραφέας, βραβευμένος με το Ρωσικό βραβείο Booker και επιμελήθηκε το παρακάτω άρθρο ειδικά για την "Russia Beyond the Headlines". Στο άρθρο αυτό παρουσιάζει την άποψη πέντε διακεκριμένων κλασικών Ρώσων συγγραφέων, σχετικά με τον πόλεμο.

Τα γεγονότα στην Ουκρανία έθεσαν οδυνηρούς ηθικούς προβληματισμούς. Μας βάζουν σε σκέψεις για τα αίτια, το νόημα και την αποδοχή της χρήσης της στρατιωτικής βίας. Η "Russia Beyond the Headlines" ανακάλεσε πέντε ρήσεις Ρώσων κλασικών συγγραφέων σχετικά με τον πόλεμο. Κάθε μία από τις πέντε ρήσεις που διατυπώθηκαν σε διάφορες εποχές και με διαφορετικές αφορμές, παραμένει επίκαιρη. Όλο αυτό το φάσμα των συλλογισμών αναπαράγεται και σήμερα από τα μέσα ενημέρωσης και από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναφορικά με την κρίση στην Ουκρανία.

Leo Tolstoy:

«Όταν μου λένε ότι σε κάποιο πόλεμο που έχει ξεσπάσει, φταίει η μία από τις πλευρές, ποτέ δεν μπορώ να συμφωνήσω. Μπορεί κανείς να αποδεχτεί ότι η μία από τις πλευρές δεν φέρεται σωστά, όμως η ανάλυση για το ποια από τις πλευρές φέρεται χειρότερα, με κανέναν τρόπο δεν εξηγεί έστω και την εγγύτερη αιτία, η οποία να δικαιολογεί αυτό το φρικτό, απάνθρωπο γεγονός που είναι ο πόλεμος. Οι αιτίες αυτές είναι τρεις: Η πρώτη είναι η άνιση νομή του πλούτου, δηλαδή όταν οι μεν ληστεύουν τους δε. Η δεύτερη είναι η αυτή καθεαυτή η ύπαρξη της στρατιωτικής τάξης, δηλαδή των ανθρώπων που εκπαιδεύονται και προορίζονται για φόνους. Και η τρίτη είναι ένα ψευδές και -το κυριότερο- συνειδητά απατηλό θρησκευτικό δόγμα, στο πνεύμα του οποίου ανατρέφονται οι νέες γενιές». (Από την επιστολή προς τον G.M. Volkonsky, 4 Δεκεμβρίου 1899)

Ο Tolstoy, ένας από τους βασικούς πασιφιστές στη ρωσική ιστορία, δεν ήταν πάντα οπαδός ειρηνιστικών απόψεων. Τον είχε αλλάξει η εμπειρία του πολέμου. Έλαβε μέρος στην άμυνα της Σεβαστούπολης κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856), καθώς και στην εκστρατεία για την κατάκτηση των περιοχών του Καυκάσου. Μετά απ' αυτά κατέληξε στην απόρριψη πολλών από τους ισχύοντες κοινωνικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένων της Εκκλησίας και του κράτους.

Fyodor Dostoyevsky:

«Σε κάποιες περιπτώσεις, αν όχι σε όλες σχεδόν (εκτός των εμφυλίων πολέμων), ο πόλεμος αποτελεί μια διαδικασία, μέσα από την οποία ακριβώς με τη λιγότερη δυνατή αιματοχυσία, με τη λιγότερη δυνατή οδύνη και με τη λιγότερη δυνατή καταβολή δυνάμεων, επιτυγχάνεται η διεθνής ηρεμία και παράγονται, έστω προσεγγιστικά, κάπως αποδεκτές σχέσεις ανάμεσα σε έθνη. Μάλλον είναι η ειρήνη, μια παρατεταμένη ειρήνη, που εξαγριώνει και σκληραίνει τον άνθρωπο, και όχι ο πόλεμος. Ένας πόλεμος, για υψηλό σκοπό, για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων, για μια ανιδιοτελή και ιερή ιδέα, ένας τέτοιος πόλεμος καθαρίζει τον μολυσμένο αέρα από τα συσσωρευμένα μιάσματα, γιατρεύει την ψυχή, διώχνει την επαίσχυντη δειλία και τεμπελιά, διατυπώνει και αποσαφηνίζει την ιδέα, προς εκπλήρωση της οποίας κινητοποιείται το ένα ή το άλλο έθνος. Ένας τέτοιος πόλεμος δυναμώνει την κάθε ψυχή με τη συνείδηση της αυτοθυσίας, ενώ το πνεύμα ολόκληρου του έθνους ενδυναμώνεται από την συνείδηση της αμοιβαίας αλληλεγγύης και της συνένωσης όλων των μελών που το συγκροτούν». («Το ημερολόγιο του συγγραφέα» 1876. «Για το αν η αιματοχυσία σώζει»)

Το 1877 η Ρωσία κήρυξε πόλεμο στην Τουρκία. Εκτός από πολιτικά αίτια, αυτός ο πόλεμος έχει και έναν μεγάλο σκοπό (στη Ρωσία τον βλέπουν ως εκτεινόμενη χείρα βοηθείας προς τους Βούλγαρους και τους Σέρβους, καταπιεσμένους από τους Τούρκους). Πριν από τον πόλεμο, και κατά τον πρώτο του χρόνο, ο Dostoyevsky δημοσίευε το «Ημερολόγιο του συγγραφέα», όπου συζητούσε τον πόλεμο και γενικά την Ευρωπαϊκή πολιτική. Αυτά τα δοκίμια που γράφτηκαν πριν από ενάμιση αιώνα, θυμίζουν εκπληκτικά τις σημερινές διαδικτυακές πολιτικές αναλύσεις, με τις παθιασμένες, αυθαίρετες κρίσεις τους, την τάση τους για προβλέψεις και προγνώσεις. Μέχρι να μπει επίσημα η Ρωσία στον πόλεμο, ο Dostoyevsky συζητά τη δυνατότητα ενός επίσημα ακήρυκτου πολέμου, με δυνάμεις εθελοντών. Πρόκειται για μια προφανή αναλογία προς την παρούσα κατάσταση στην νοτιοανατολική Ουκρανία.

Alexander Blok:

«Δεν φοβάμαι τα μυδράλια. Όμως η μυρωδιά του πολέμου και ό,τι συνδέεται μ' αυτόν είναι σκαιότατα. Με παραμόνευε από τα χρόνια του Γυμνασίου και εμφανιζόταν σε ποικίλες μορφές, και τώρα μου πνίγει τον λαιμό. Δεν πρέπει να ανέχεται κανείς τη μυρωδιά του στρατιωτικού παλτού». (Ημερολόγιο, 28 Ιουνίου 1916)

Η συμμετοχή της Ρωσίας στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο προκαλούσε στην αρχή τον ενθουσιασμό των συγχρόνων, εκλεπτυσμένοι λόγιοι έφευγαν για το μέτωπο, ή συνέθεταν πατριωτικούς στίχους. Ο Blok, ο πιο σημαντικός ποιητής του Ρωσικού "Αργυρού Αιώνα", κρατούσε μια ιδιαίτερη στάση. Απεχθανόταν τον πόλεμο και πίστευε ότι οδηγούσε αναπόφευκτα σε κοινωνική έκρηξη. Μετά την επανάσταση του 1917 επιχειρεί με μόχθο να συμφιλιωθεί με τη νέα "σκαιά" εποχή, να αναζητήσει σ' αυτήν το υγιές, μια εξαγνιστική αρχή. Το αποτέλεσμα αυτής της απόπειρας ήταν η κατάδυση του στην απόγνωση και ο πρόωρος θάνατος.

Boris Pasternak:

«Θα έπρεπε να ανυψώσουμε και να καταστήσουμε την εποχή μας πνευματική, ώστε η κάθε μέρα που βιώνουμε να γίνει πιο ακριβή, να λυπόμαστε να την χάσουμε και να την στερηθούμε, έτσι που η ζωή να γίνει τόσο ελκυστική, πνευματική και πλήρης εμπνευσμένης ομορφιάς, για να μην γεννιέται η καταστροφική παρόρμηση για φόνο ή αυτοχειρία, που σε αφήνουν κενό. Δεν γνωρίζω, ούτε μπορώ να φανταστώ άλλον τρόπο να αντισταθεί κανείς στον πόλεμο». (Επιστολές, τόμος 10)

Την Σοβιετική περίοδο επιβλήθηκε η προπαγανδιστική τάση του «Αγώνα για την ειρήνη». Γνωστοί λογοτέχνες συμμετείχαν ακατάπαυστα σε εκδηλώσεις διοργανωμένες κάτω απ' αυτό τον τίτλο. Ένας συγγραφέας μπορούσε να εκφράσει τις σκέψεις του για τον πόλεμο, χωρίς τα επίσημα, μεγάλα λόγια και την συνοδεύουσα ρητορική, μόνο σ' ένα ημερολόγιο ή αλληλογραφία. Σ' αυτή την ειλικρινή ομολογία του Pasternak ανιχνεύεται το ήθος του Tolstoy. Μάλιστα, και το μυθιστόρημά του, «Δόκτωρ Zhivago", παρουσιάζει συνάφειες με το «Πόλεμος και Ειρήνη». Ο Pasternak βέβαια, μας δίνει και την αντίστροφη διατύπωση: «Ο πόλεμος άσκησε μια απελευθερωτική επίδραση στα αισθήματά μου, στην υγεία μου, στην εργατικότητα και στην αντίληψη της μοίρας». Ωστόσο ο ίδιος δεν είχε πολεμήσει ούτε στον πρώτο, ούτε στον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Η ιδέα του για τον πόλεμο καθορίστηκε όχι από βιώματα, αλλά από το συναίσθημα και την ποιητική του ιδιοσυγκρασία.

Aleksandr Solzhenitsyn:

«Κανένας πόλεμος δεν συνιστά διέξοδο. Ο πόλεμος είναι ολέθριος. Ο πόλεμος είναι φρικτός, όχι λόγω της προέλασης των στρατευμάτων, της φωτιάς και των βομβαρδισμών. Ο πόλεμος είναι φρικτός, πρώτα απ' όλα γιατί παραδίδει ό,τι έλλογο υπάρχει στην κυριαρχία της βλακείας... Όμως έτσι είμαστε και χωρίς τον πόλεμο». (Μυθιστόρημα «Στον πρώτο κύκλο», 1958)

Ο Solzhenitsyn, αξιωματικός που πολέμησε, εστάλη στη φυλακή και στο στρατόπεδο κατευθείαν από το μέτωπο, προβαίνει σε μια άτεγκτη ετυμηγορία για τον πόλεμο που διεξάγει ένα ολοκληρωτικό κράτος, ακόμη και στην περίπτωση που αυτός ο πόλεμος αποτελεί την αυτονόητη αντίσταση στον κατακτητή: «Η κάθε πολεμική περίσταση λειτουργεί μόνο ως πρόσχημα για την εσωτερική τυραννία, την ενισχύει».

Για να συμπληρώσουμε την εικόνα, πρέπει να θυμηθούμε ένα άλλο απόφθεγμα, που ανήκει όχι σε λογοτέχνη, αλλά σε μια αρκετά γνωστή προσωπικότητα, τον μακαρίτη ολιγάρχη, Boris Berezovsky: «Απαιτούνται πολλές προσπάθειες ώστε να εξαναγκάσεις ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση μαζί σου να πεθάνουν για την επιχείρησή σου».